Мифы, легенды, предания тувинцев. - 2010. ([Т. 28.)

болганда, карачал чондан кадындан тывыңар!» — деп, дүжүмет- теринге хаан чарлык болган чүве-дир. 2 Кадарчылар аразындан бир ирей, кадайның чараш уруун хаанга кадай кылдыр күш-биле ап берген иргин. Элээн үе эрт- кенде, аныяк кадын оол божупкан. Хаанга ынак эвес болганын- дан аныяк кадын оглун эмзирбейн, хоза берген. Ол дугайын эне кадайлар хаанга айыткаан чүве иргин. 3 Хаан дүжүметтерин чыггаш: «Канчаарыл?» — деп, сүме айтырган. Шуптузу-ла: «Ак-Ойда саадаан Ачылыг-Башкыны ча- лаар» — деп сүмелээр болган. 4 Хүннүң экизинде, айның чаазында Ачылыг-Башкызын чалап кээрге, шо-төлге салып көргеш: «Ыраажылар, тоолчулар дуза ка- дып болур чүве-дир» — дээш, чана берген мындыг. 5 Улуг бүрээ, бүшкүүрүн этсип, улуг кожуунун чыып, биче бүрээ, бүшкүүрүн этсип, биче кожуунун чыып алгаш: «Төлүн хоскан кижи алзыр тоолчу, ыраажы херек» — деп чар салып турган чүвең иргин. 6 Хыралган кызыл дилги кежи бөрттүг, кызыл чыртак карактыг, ушпа кырган ашакты чон айтыр мындыг болган. Хаан чарлыын- дан эртер эвес, ашак ак бажын согаш кылып сөгүрүп, ак салын саглаңнады сөгелеп бараалгап туруп-тур эвеспе. — Аныяк чоруур шаамда аян үннүг-даа, чечен сөстүг-даа чо­ раан мен, назыным улгатканы кончуг-дур, хаан өгбе — деп- тир. 7 Хаан ирейни өргээзинге эккелгеш, чарлык болган иргин: — Бүгү чон сени айыткан чүве болганда, чүнү кылырын бо- дуң бил, кадын төлүн эмзирген турзун — деп, чарлыын үзе сөг- лээн. 8 Ашак оргаш: — Ындыг болза, хаан өгбе, тос чылын кадырган пар-дыт, тос харлыг хойнуң кыжазындан тып берип көрүңер — деп дилээн. Хаан шыдавас эвес, ашактың дилээн тыптырып, күүседип берип-тир эвеспе. 9 Ашак-даа бөрүден көк, дилгиден кызыл, киштен кара, алдын- доостан шокар аныяк чораан шаанда узанып-чазанып чораан хер- херекселдерин алдырып алгаш, көстүүн кеткеш, чазанып кирип- кен-дир эвеспе. Ирей пар-дыттан деспи ышкаш шөйбек хааржак