Мифы, легенды, предания тувинцев. - 2010. ([Т. 28.)

билдиң, чүнү көрдүң? Мен-даа баш чок болдум-на. Караты-хаан мени өлүрүп каар четти-ле, канчаайн-чоойн, акым, меңээ арга- сүмеден сөглеп көр — деп чанны берип-тир. 4 Демги кадарчының ээрежиринге, Багай-Кара деп ашак олур- гаш чугаалап-тыр: — Ол Караты-хаанның хопчу-кара судуру чүве эндээр эвес, аттыг чүве-ле болгай, сөглеп берейинем — дээн. — Доо турган шувурууңну бажымга кедир, чылапча пашты бажымга сал, ораалгазын ораагаш сугдан кудуп каг — деп чугаалаан. — Бо турган улуг ала тайганың артында чиге соңгаар көрген кара куй- нуң иштинде Караты-хаан бодунуң хоюн куйда аппарып кажаа- лап каапты, барып ажыдып ал ам — дээш, чорудуп-тур. 5 Кадарчы-Кара кылаштап чоруткаш, ала тайганың артынга чеде бээрге, чиге соңгаар көрген кара куйда кажаалап каан тур­ ган. Ол куйнуң аксын улуг кара хая-биле базырып каан болган. Пат боорда, ол улуг кара хаяны чууй идипкеш, муң хире хоюн үндүр ай деп алгаш, Караты-хаанга чедирип кээп-тир. 6 Ол хаан суг кыдыынга келгеш: — Уваа, чиктиг, чүү кижи сөглеп берген чоор мону — дээш, хопчу-кара судурун ушта соп алгаш, ажып көөрге, ыяш белдиг, демир баштыг, сарыг-кидис чаңгаалыг, суг мээлиг кижи сөглээн деп чыдар бооп-тур. 7 — Уваа, чиктиг, орта чоор бе? Делегей кырында мындыг кижи турар боор бе? Мегечи судур-дур бо — дээш, сугдува ок- тапкан-дыр. 8 Ол судуру ол сугну куду баткаш, бир бай кижи көжүп тургаш, хоюн суг кежирип турарга, бир хойнуң чарнынга ном чыпшына берген турган. Ол номну көөрге, Караты-хаанның хопчу-кара деп судуру болган. 9 Бурунгу улус хой чарны оттулуп, чидирген чүвезин тып ап чораан чүве-дир. Чарын оттулар ужуру ол болган чүве-дир ийин. 34. ИГИЛЧИ КИЖИ ДУГАЙЫНДА ТООЛЧУРГУ ЧУГАА 1 Шаанда шагда Эдер-куйлар баарынга чайлаар аалдардан бир аныяк кижи ыяштап эккээр дээш чоруткан чуве-дир. Ыяжын чыып алгаш, аргамчыга шарый тырткаш, чүктээш, чанып олурда,