Мифы, легенды, предания тувинцев. - 2010. ([Т. 28.)

тунган-дыр, анчаарга* доо Хорумнуг-Кызыл-Кожагарга тудуңар, оон дагып бээр мен» дээш, дагывайн бады келген. 3 Ооң сөөлүнде ол Көъп-Сөөк хүрээзинге, маңаа кээрге, бежен хире өг чурттап турган. Дооза ында чуве кылып билбес кижи чок, эр-даа, херээжени-даа дооза. Ол уеде ам садыг-магазинге* өгленир-баштаныр уругларга, өг херексели деп чуве бар эвес, шуп- ту хол-биле кылыр. Ынчангаш ол черниң херээжен улустары шуп- ту өгнүң ишти-баарын, идик-хевин кылыр, даштын ыяш талазы болгаш өске-даа чувелерни эр улустар кылыр турган. Муңгаранчыг шеверлерниң чуртту ол турган. Ол улустар чалап алгаш, ол VIII Богда-кегээнни: «Бистиң Сарыг-Хаявысты дагып бериңер» дээн. Дуу ында* Оттук-Даш деп черге турган, эң-не бедиинге, дагыл- ганы кылган. Кылгаш ол кегээн мынчап турган. Черле ол кижи- ниң эртеми ындыг янзылыг турган боор: оран-таңды, оран-деле- гейниң ээзи-биле чугаалажыптар, ол черни шинчилеп билиптер турган боор. Ол кижи анча деп чугаалаан*. Ооң соонда кегээн чугаалаан: «Ынчаарга силерниң бо дагыдып турар Сарыг-Хая деп тайгаңар болза Хаан-Херети куш чуве-дир. Ол Хаан-Херети куш- туң бир чалгыны доо тур, мынаар шөйлү берген, демги ол суглуг чер бертинде ол Кара-Мээс ону айтып турган. Бир чалгынын доо херип алганы ол-дур» дээш Куу-Хаяжедыва айтып турган. Ын­ чангаш бо черниң улузу шевер чер-дир, шевер чувези бо Кожа- гарда чуве-дир» — деп, хам дыттыг Кожагарны айтып турган. — Ынчангаш бо черниң улузунуң бо Хаан-Херети куштуң мээзи-биле бо делегейниң чону кайгап турар чараш чувени ам удавас кыла бээр улус-тур, чон-дур, бо черниң улузу кончуг шевер болур-дур» дээн. Оон аңаа туруп алгаш, дөө турар тейлерни айыткан. Хурээ ынчан ол Көъп-Сөөк кыдыынга турда, ол тейлер болза ол бурган баарында салып каан дагылдар ол чуве-дир, чеди санныг ол мур- нунда озалааш аъш-чем дээжизи өргүдүп кааны ол-дур. «Ооң чоогунга хурээни тудар болза эки» — деп, ол кижи ындыг чар­ лык болган. 4 Ооң сөөлүнде, девиин көрүп турганывыс, ол орта, барып көжүрүп туткан мындыг чуве-дир. Ооң сөөлүнде ол Көъп-Сөөк хурээзинге дедир чеде бээрге, анчан* кожууннуң чызаан баш- таар чериниң даргазынга Езуту деп кижи турган. Ол кижи чаа овааны туттуруп калган. Оон туттуруп каарга, оваа болган-дыр деп кегээнге чугаалаарга, оон кегээн унгеш, Бай-Тайганы да- гаан.