Мифы, легенды, предания тувинцев. - 2010. ([Т. 28.)

Кадай база-ла көрген санында ашактың изин доза кылаштааш, чанар турган. 2 Чылдар чай-кыш дивес эртип-ле турган. Ийи чаңгыс улуска ужуражырга: — Сээң үстүңде өзен аксында база сен үелиг чаңгыс ашак үр чурттап турар — деп чугаалаар бооп-тур. Кадай оргаш сөөлүнде-сөөлүнде: — Харын ында ашак сураа үнер чүве. Маңаа келзе, ыяшта- дып аар, чадыр септедип-селидип аар чүве — деп каар турган. 3 Ашак база-ла ийи-чаңгыс, ында-хаая улустарга ужурашкан санында-ла: — Сээң адааңда өзен аксында сен үелиг кадай кижи чурттап турар — деп дыңнадыр турган. Ону дыңнаан санында-ла ашак: — Харын ында херээжен кижи шимээни дыңналгандан бээр үр апарды. Ону бээр эккеп алгаш шай хайындыртып ижер, ча­ дыр ээледир чүве — деп, ашак бүгү назынында туралап кел­ ген*. 4 Ашак-даа, кадай-даа бот-боттарының истерии басчып, сураан дыңнажып, аас-биле дамчыдып туралажыр боордан башка бүгү назынында көржүп көрбейн барган чүве-дир. Улуг-Хем районунда Иштии-Хем чоогунда ол өзеннерниң адын чон ооң соонда ашактың турган черин Ашак-Тура, а кадайның турган черин — Кадай-Тура деп адай берген чүве-дир. 102. САКСАЛЫГ-БОРА-ТЕЙ, БОЛЧАЙТЫЛЫГ-БОРА-ТЕЙ 1 Барык-Аксының адаанда, амгы Ийи-Тал суурнуң дужунда, ийи бора тей бар. Бирээзин Саксалыг-Бора-Тей, а өскезин Болчайты- лыг-Бора-Тей дээр. Саксалыг-Бора-Тей мырыңай бичии, тараа шөлдеринге дуй алзыр чеде берген, а Болчайтылыг-Бора-Тей улуг, бедик-даа. Ооң хүн үнер талазында геологтар* улуг шахта-даа* казып кааннар. 2 Шаг шаанда Барык кайгалдары дөрбет чурту кирип кайгал- даарда, Шагаачының чылгызындан кончуг аъттарны мунупкаш барганнар дээр. Шагаачылыг кезек аңаа хорадааш: «Бай шыдал- дыг улус бистен, Барык-Аксы чуртундан ырап кай баар болар» —