Мифы, легенды, предания тувинцев. - 2010. ([Т. 28.)

1 Тывада база бир бедик арт — Мөңгүн-Тайгада Саадак-Арт ол. Амыр-Санаа ол арттап ашкаш, ооң кырында оваага саадаан азып каапкан. Ынчангаш ол артты Саадак-Арты дижи берген чуве-дир. 2 Амыр-Санаа дээрге, шаанда калга-моолдуң бир аймааның баштыңчызы турган кижи-дир. Ол угунда-ла манчы-кыдаттың ча- гыргазындан хосталып алыр дээш демисел үндүргеш, орта аш- тыргаш, оон дезип чоруткан кижи-дир. Оон чоруткаш, Саглы- Аксы, Успа-Далай кыдыы-биле кел чыткаш, чаңгыс оолдуг ирей- кадай дөрбет улустуң өөнге кире дүжүп-түр. 3 — Мээң соомдан сүрүп олурар хөй аг-шериг бар эвеспе. Олар келгеш: «Кыскыл аъттыг кижи өөңерге кирди бе?» деп айтырза, «ийе, ындыг кижи өөвүстүң мурну-биле челдирип эртти-ле харын. Багай оглум чазы-биле адарга, мындыг чүвези үстүп чыдып калды ийин» дээш, баштыңчызы улуг чаңчынга мону бээр силер — деп чугаалааш, ирейге чиңзелиг бөргүнүң одагазындан бир чүг кезип бергеш, чоруй барган. 4 Амыр-Санаа чоруткаш, Саглыны өрү алгаш, Арзайтылап аш­ каш, Тоолайлыгны өрү өскээш, Дүңзе-Хемнээш, Саадактап ашка- ны ол чүве-дир. Шыяда, ону сүрген шериг далай кыдыында самдар егге кир- ген-дир харын. — Кыскыл аъттыг кижи болап эртти бе? — деп, шериг баштыңчызы айтырган. — Ийе, мындыг кижи өөвүстүң мурну-биле челдирип эртти- ле харын. Бистиң багай оглувус чазы-биле адарга, мындыг чүвези үстүп чыдып калды ийин — дээш, ашак биеэги чүгнү ап берип- тир. — Эр-хей-дир оо! Успа-Хөлдүң Далай-Чанчын-Хааны болур сен! — дээш, кыдаттың он түме шериин даап чораан* чанчын ол өгнүң бичии оглунга кызыл чиңзе берип каап-тыр. 5 Оон бээр Дербетке Далай-Хаан деп чүве доктааган. Ол хей шериг киргеш, үнүп турда, ол өгнүң эжииниң ак- сынга эртен чаа чадып каан аът кежи дештип, хыралып калган бооп-тур.