Мифы, легенды, предания тувинцев. - 2010. ([Т. 28.)

Чаңгаа-Дарган келгеш, Балакпайга ийи дүлгүүр-биле ажыдар- га «Чаңгаа»; хаарга «Чаңгаа-Дарган соккан, кың» деп чаңгыланып турар мөңгүннеп каан шооча көргүскен. Сураглыг дарган Чаңгаа дугайында чугаа ам-даа чон аразын­ да чурттап чоруур. 81. ҮСТҮҮ ОРАНДАН ЧОРУТКАН МООРТАЙ-ДАРГАН 1 Таңдының Межегейге алдын-мөңгүн болгаш демир-биле чүве кылыр кайгамчык уран-шевер Моортай-Дарган деп кижи чурттап чораан. Ону Үстүү орандан чоруткан кижи деп турган. Ооң кылганы эр кижиниң херекселдери: чүген, чулар белдир- лери, эзер баскыыштары, оттук, бижектер болгаш херээжен ки- жиниң эдилелдери: билзек, сырга дээн каасталгалар, өгнүң аяк- сава, домбу, хымыш дээш — кылбаан-на чүвези чок кижи дээр. Ооң дарганнап кылган чүвелерин чаяап, шуткуп каан ышкаш болур турган дээр. 2 Моортай-Дарган алдын-мөңгүн эртинелерни, оттуг чазак даш- тарны Таңды сыннарындан, Үстүү дээрден чорудупкан черлерин- ден тып алыр кижи турган. Ону чүгле чаңгыс Моортай-Дарган билир турган. Тайгадан борбактап каан демирлерни чуктеп эк­ кээр турган. Моортай-Дарганның кылганы тии чок алдын бумбаны чоок- ка чедир аалдар аразынга чоруп турганын көрген ашактар тур- гулаан. 3 Кайгамчык шевер Моортай-Дарганның ат-сураа тарай бээр орта, ону Үстүү оранче катап алгаш барган дээр. Кааң аяс хүндүс ол самдар өөнге узанып олурда, дээр диңмирээш, кызаш дээн соонда, Моортай-Дарган ис чок чиде берген. 4 Ооң чурттап турган черинде хөй демир мыяа амдыгаа чедир чыдар. Ол черни Шойлуг-Алаак дээр кара суг кежилдир арыг иштинде улуг эвес алаак. Аңаа оон бээр-ле өглер хонмас турган. Ам-даа оруктан хайыы ээн чер. 82. ХӨӨМЕЙЛЭЭР БҮДҮКПЕН 1 Таңдының Межегейге хөөмейлээр Бүдүкпен деп кижи чурттап чораан. Алые боду арат. Таңдының ары болгаш өвүр талаларында Бүдүкпенге чедир хөөмейлээр кижи турбаан чүве-дир.