Мифы, легенды, предания тувинцев. - 2010. ([Т. 28.)

Өлген кижи идиин ужулгаш, хүлге будун базып көөрге, изи чок болур. Ынчан ол боданып кээр: — Шынап-ла өлген-дир мен. Улузумдан чарылган кижи-дир мен. Дываажаң оранынче, Үстүү оранче чоруур болган кижи-дир мен — дээш чоруптар. Ол чоруурда, өлген кижиниң арыг сүне- зини чоруптар. Бора сүнезини өлген кижиниң хөөрүнге артып калыр. Ынчан кижиниң сүнезини ийи аңгы болу бээр. 71. ЧААРАҢ-ХАМНЫҢ АШТЫРГАНЫ 1 Хемчиктиң Шом-Шумга ол черниң улузунуң коргары Чаараң- Хам кадай чурттап чораан. Ол боду бай хам чүве-дир. Шом- Шумга чурттап чораан саттар дээр бир аймак улустуң бир кай- гал кижизи Чаараң-Хам кадайның үш чылда сувайлааш, чаа тө- рээн инээн оорлап аппаргаш, соп чиген. Ол оор улузунга хам каргыжы-биле аарыг-хамчык бук эккелген. 2 Чаараң-Хам өскүс бызааның ийи караан кара пөс-биле дуй шарааш, мойнунга ээрен баглааш, кызыл удазын-биле чуларлааш салыптарга, ол чалым хаяларны эртип, шапкын сугларны кежип чорааш, оорнуң аалының өдээнге ийи караа согур, кеште ызы- рынган дүктүгүр дириг, дизиглиг сөөк бызаа алгырып кирип кел­ ген. Ону Чаараң-Хамның чоруткан бугу деп турган. 3 Согур бызаа алгырары дыңналырга-ла, ол аалдарның кижи- лери хеп-хенертен алгыжып-чокшуп, карактарын деже шашкыла- жып, хол-буттары сынып, аарып өлгүлеп, мал-маганы хамчык аарыгдан кырлып эгелээр болу берген. Саттар-даа төнүп берге- дээш, Хемчикти кежип дезип эгелээннер. Олар Чаараң-Хамның каргыжын дедир чандырып, бугун бастырары-биле Улуг-Хем өрү Хем-Белдиринге чурттап турган улуг эртемниг лама Дарган-Хам- быны чалап эккелгеннер. 4 Дарган-Хамбының сураа Хемчикте чедип келгенин Чаараң-Хам дыңнааш, дериг, дүңгүрүн кургаттырып, артыжанып, өөнге ээрен- нерин аскылапкан. — Шалдаң ламага мен-даа кайын алзыр деп мен, ол-даа чай- лыг чүве-дир. Харын ламаның бодун чиир мен — деп хөөреп турган. 5 Кежээ Чаараң-Хам кадай уруг-дарыын өөнден үндүргүлепкеш, чааскаан алганып хамнап-хамнап, ооң соонда даңны атсы хойт-