Мифы, легенды, предания тувинцев. - 2010. ([Т. 28.)

1 Хевек деп адаар кыштаавыстың кедээзинде, Бош-Даг дээр артыы талазы аргалыг даг кырында, кезээде-ле бусталып чыдар чер аксы бар чүве. Ук чер аксы бир төөгүлүг дивес силер бе. 2 Бир-ле катап ооң чанынга кадарчы уруг куу аът бажы мунуп алгаш, согаңайнып олурда, хенертен чер аксынче киир тырта берген дижир. Ол уруг барза-барза, Алдыы-оранга барып дүшкен чүве-дир. Алдыы-оранның чону база бир янзы хевир-дүрзүлүг, чер кырының кижилеринден ушчок ылгалдыг, чүү адам, аза-бук ыш­ каш кылдыр уруг сактып, бүдүү коргуп, девидеп, «өлгеним ол-дур, салымым бак төл-дүр мен, бо өртемчейден чер кырынче кайыын үнүп шыдаар мен» кылдыр боданып, аал-оранын, ада-иезин, эш- өөрүн, кадарып өзүп келген мал-маганын сактып, муңгаравас боду муңгарап, ыглавас боду ыглап туруп-тур эвеспе. 3 Хенертен «дирс-дарс, шиг-шаг» дээн соонда, уруг биеэги-ле куу аът бажын мунуп алган, чер аксының чанында согаңайнып олурганын билип кааш, ам кээп, амырап-өөрүп, өөнге маңнап келгеш, ада-иезинге каяа чораанын, чүнү көргенин төөгүлеп чу­ гаалап берген дээр чүве. «Куу аът бажы мунмас чоор. Ол сени кайнаар-даа, кандыг-даа оран-делегейге аппарып кааптар. Чер аксынче чоокшулавас, со- рунзалыг чоор, дораан-на Алдыы-оранче киир тырта бээр» — дээн ада-иези. 70. СОҢГУ НАЗЫН 1 Кижи амытанда ийи сүнезин каттышкан чоруур. Кажан кижи дириг чорда, ооң ийи сүнезини чаңгыс сүнезин болуп чоруур. Кажан кижи өлүрге, ооң сүнезини чурттап турган черинге дөртен тос хонукта үнмес артып каар. Ол улузу-биле кады анаа- ла кады чурттап турган ышкаш болу бээр. Ынчалза-даа ону кым- даа тоовас, көрбес-даа болу бээр. Бир кончуг чүве, ооң чоок кижилери ону сактып ыглажы бээрге, оларның чудуруу дег дош долулар чаап, ону сога бээр, ол дээрге бодунуң улузунуң карак- тарының чажы болур. 2 Өлген кижи дөртен тос хонукта өөнден үнмейн турда, дөртен тос хонуу чедип келир: «Бо канчап барган кижи боор мен, мени улузум чүге тооп көрбестээн чүве боор, өлген кижи боор мен бе?» — деп боданып кээр.