Мифы, легенды, предания тувинцев. - 2010. ([Т. 28.)

1 Шаанда дедир аастыг куй иштинге дириг амытан чурттап чораан чүвең иргин. Ооң-биле чугаалажыксаар кижи боду тып аар чуве-дир. Шыдыраачы кижи болза, хөлүн алгаш, бир сава ишти арагазын кудуп алгаш, бир савазынга суг кудуп аар, шы- дырааны мырыңай ойнаар кылдыр салгаш, оруп алыр*. Арагазын куй аксынга куткаш-ла, суун боду ижип каап олурар. Шыдыраа­ чы «ша, ту» дээш олурарга, демги кижи бооп хуулуп келген чүвениң баштай салаалары, оон холу, оон эзирик кижи бооп көстүп келир. Оон шыдыраачы кижи көрүп кааш, эттеп-ле эге- лээр, эттеп-эттеп, айтыышкын бээр чүве-дир. Оон ол кижи: «Кыл дээн чувени кылыр мен, эккел дээн чүвең эккээр мен» — деп аазаар. Ынча дептерге: «Меңээ алдын-мөңгүн херек» дээрге, алдын бажыңны-даа эккеп, алдын-мөңгүннү-даа эккээр чүве-дир. «Эт- хөреңги эккел» дээрге, шупту-ла чувени эккеп турар бооп-тур. 2 Оон ам хамык чувезин кылдырткаш: — Күчүлүг Бурганның аъдын эккел — деп-тир. Күчүлүг Бурганның аъдын эккээрге, бичии болгаш соондан Кучулуг Бурган аъдын суруп чедип келгеш, селемелешкеш, эзи- рээн кижиниң мойнун одура шаапкан чуве-дир. Шыдыраачы кижи Кучулуг Бурганга дииреңни ынчаалдыр өлүртүп каапкаш, оюн оя, чигин чире чурттай берип-тур оо. Оон башка диирең бодун өлүрүп кааптар турган. 61. [АҢЧЫНЫҢ ДИИРЕҢДЕН АДЫРЛЫП АЛГАНЫ] 1 Аңнап чораан улгады берген ак салдыг ашак тайганың тай- газынга аза бергештиң, туманныгда аскан соонда, дунелеп-ке- жээлеп сылдыстар четчи берген соонда, одаан салып алгаш тур­ да, чаашкын чаап кээри билек, оду өжүп каарга: «Ам черле орук тыппас болзумза, кайнаар-даа баар оруум чок-тур» — дээштиң, орук дилеп аът оруу-биле чоруп бар чы- дырда, холунан* кижи четтинипкен ышкаш болган. Оон диирең- дир деп боду билип каапкан соонда, тогбаан. Бир эвес сырбаң- наан болза, ол кижиниң чурээ ол черге чарлып өлүп каар турган. Четтиниптери билек, ам ол бодунуң кодан хоюнче, аалынче чанар