Мифы, легенды, предания тувинцев. - 2010. ([Т. 28.)

2 Ала чаваа ашакты октааш, ыңай-ла болган. Чаваа маңнаарга, хөмүрнүң кывары дам барган. Ала чаваа девидеп, хөй чылгы аразынче кире маңнай бээр орта, чылгы оон хойгаш, маңнажып- ла эгелээн. Хөмүрнүң кывары дам барган, улам күштелген, чер тарай хойган чылгының аразы шупту-ла кызыл от болу берген. 3 Чон ону көргеш, улуг үймээн кылдыр бодааш, соңгу чукче көжүп, үш чукче бодараан дээр чүве. Ынчангаш тываларның хөй кезии Таңды-Хемчикче тырылган. Чамдыызы Барыын-Алтайда, өскелери Даг Алтайының Чыш деп черде чүве-дир. Ынчангаш «ала чавааның доозуну-биле тывалар шак ынчаар үш үстү берген» деп, ынчаар чугаалажыр чүве. 43. ШООРЛАРНЫҢ ТЫВЫЛГАНЫ 1 Актың бажында Эңге-Белдир болгаш Коолааш деп черлерге ондарларда чок дээн сураглыг Узун-Аңчы деп кижи чурттап чо­ раан дээр. Бир-ле катап Узун-Аңчының өөнге Таштып чурттуг Чалчымай аңчы олурда, тыва төлгечи келгеш: — Кудашкылар болур улус-тур силер. Узун-Аңчыда оол бар, а Чалчымай аңчыда кыс бар — деп, оозу шо-төлгезин салгаш чу- гаалаан. 2 Шынап-ла, чугаалажып кээрге, Узун-Аңчыда Шоор-оол дээр опаң-чипең, чажындан ая-дузак, ча-согун-биле аңнап билир он харлыг оол бар, а Чалчымай аңчыда амдыгааштан кандыг-даа хепти быжып, даарап билир Кондома дээр тос харлыг кыс бар болган. Ийи аңчы, шынап-ла, кудашкылар болур бооп улуг өөрүшкү-биле дугурушкан. 3 Ак тывазы-биле тайга артында Таштып дадары (ынчан ха- кастарны адап турганы) барып-барып ийи өске сөөк кудашкылар болур дээн солун медээ удатпаанда ийи аңчының чоок-кавызын- да тываларның-даа, дадарларның-даа аалдарында дыргын болу берген. Чамдык улус «дылы чаңгыс төрел аймак-сөөк чаңгыс өг- бүлеге чурттаар болза улам эки» дижип, а өскелери ийи чаңгыс кижилер «кайын болур, чылгы-биле инекти азы хой-биле өшкүнү