Мифы, легенды, предания тувинцев. - 2010. ([Т. 28.)

38. УЛУГ-ХАЙЫРАКАН, БИЧЕ-ХАЙЫРАКАН ДАГЛАРЫ БОЛГАШ ТЕС-ХЕМ 1 Тес-Хем, Эрзин аразында Улуг, Биче-Хайыракан деп ийи даг- лар бар. Хаан-Көгей Улуг-Хайыраканның уруун оглунга кудалаан чуве-дир. Ийи улуг бай Таңды дугурушкаш, уругларын кускээр чайын кончуг улуг куда-дойну дүжүрүп, хамык бурун ёзулалды кылгаш, уругларны өглеп каан. 2 Улуг-Хайыракан уруунга өнчү кылдыр хамык аң-меңиниң чүзүн-бүрүзүнден сыын-мыйгак, элик-хүлбүс, мургу-тарбаган, маны- дырбактыг дээш күүседип, үзүп берген. Чүгле адыг утундуруп калган дээр чүве. Ынчангаш Көгей-Таңдыда амга чедир хайыракан чок чүве-дир. Хаан-Көгей бодунуң аң байлаандан оглунга база шак ынчаар күүседип, үзүп берген. Уруглар ам бай чурттап эгелээн. 3 Өгленген чылдың дараазында чылын чазын оолдуң талазындан арай чурум үреп, аалдар кезип, аътка шавар, арага-даа иже каап- тар апарган. Ооң уламындан кандыг-бир хоп-меге уруг-дарыг ара- зынга тарай берген. Ооң ужун демги уруг Биче-Хайыракан мо- гаттынып, кажыпкан*. Ада-иезиниң аалының (Улуг-Хайыракан) кодан чанынга чедип чорда, Тестиң суу бада хонуп келгеш, уруг­ ну кежирбейин барган чүве-дир. 4 Мынчангаш* ам Улуг, Биче ийи Хайыракан Тестиң ол-бо та- лазында кожа чурттап арткан-дыр. 39. ШООРЛУГ-ОЙ 1 Хараал бертинде Шоорлуг-Ой деп чер бар. Биеэ шагда бөлүк аңчылар аңаа чораан. Бир кадыг, багай оол оларның аразынга эдерип чорааш, бир дүне даңны атсы шоор тыртып ора хонган. Оол черде аяларны эңдере салып каан чүве-дир. 2 — Ээй, согур аскыр өөрүн ышкындырды — дээш, чер ээзи хап чорупкан. Оол эртенинде аяларны кезип чоруурга, бир караа согур, сес мыйгактыг сыын шупту аяда аттырып алган чыткан. 3 Эр кижи черге аңнап чорааш каргыраалап, хөөмейлээрге азы игил, бызаанчыга ойнаарга, оран ээзи таалаар, олча аайлажыр чүве-дир.